Ảnh: Nguyễn Quốc Học.

Nhắc đến Tây Nguyên là nghĩ ngay đến một vùng đất đầy dấu ấn văn hóa, từ những bộ sử thi, văn hóa tộc người, âm thanh, cảnh sắc tự nhiên, kiến trúc bản địa nổi bật với những mái nhà rông, nhà dài,… Trong kiến trúc, Nhà rông một phần văn hóa không thể tách rời, cũng góp phần làm nên một trào lưu điểm nhấn trong “hơi thở” nền kiến trúc cũng như văn hóa tại nơi đây.

Kiến trúc của người dân bản địa trên tây nguyên rất đa dạng và phong phú, mỗi cộng đồng dân tộc bản địa xây dựng cho “lối rẽ” văn hóa riêng biệt trong đó có kiến trúc, Những căn nhà dài cả trăm mét được chia làm nhiều gian, mỗi gian là một gia đình (bếp) mang nét cộng cư cộng đồng lớn, một gia đình và nhiều gia đình đồng sử dụng, nhà sạp của người M’nông, Mạ….Ngày xưa để tránh thú dữ tấn công, người dân bản địa nơi này chọn những mẫu nhà sàn, và khi chọn lập làm làng phải có hàng rào bao quanh cũng để chống thú dữ và tộc người khác tấn công. Những vật liệu làm nên thương hiệu của kiến trúc Tây Nguyên là cây rừng và lồ ô được mọc rất nhiều tại vùng đất này. Có những cộng đồng dân tộc sử dụng lồ ô làm sàn, sạp, vách nhà, cây mây rừng làm lạt buộc, mái tranh rất dày để chống nước, vách nhà hơi nghiêng, cửa vào rẽ mái tranh (M’nông)... để chống nước tạt. Đó là những nét chính yếu ta dễ dàng nhận ra nhất.

Nhà rông là sản phẩm của cộng đồng dân tộc ở khu vực bắc của Tây nguyên cũng là đại diện xứng đáng cho những ai khi nghĩ về mảnh đất Tây nguyên. Các dân tộc Ba na, Xơ đăng, Giẻ Chiêng, Rơ măm và Brâu đều có xây dựng nhà rông cho riêng mình.

Nhà rông là một biểu tượng kiến trúc độc đáo mỗi khi nhắc đến vùng đất Tây Nguyên. Là nhà chung của làng, buôn dành để hội họp và đưa ra những quyết sách của làng. Hình thù của nhà nhà rông được ví như lưỡi rìu khổng lồ cong vút lên trời xanh. Nhà rông có hình thù và kiểu dáng phong phú. Nhà rông là tuyệt phẩm kiến trúc của tự nhiên, dùng vật liệu tự nhiên mà trên thế giới chưa từng thấy ở các dân tộc thiểu số. Nhà rông được nhắc rất nhiều trong những bộ sử thi cổ Tây Nguyên, là linh hồn của buôn làng nói riêng và của Tây Nguyên nói chung.

Trong cuốn Nhà rông các dân tộc Bắc Tây Nguyên của Viện khoa học xã hội Việt Nam - Viện Sử Học của tác giả PGS, PTS Nguyễn Khắc Tụng chủ biên, do NXB Khoa học xã hội ấn hành năm 1991chương 5, thì nhà rông ở Tây Nguyên có 4 nhiệm vụ chính trong đời sống của dân tộc Tây Nguyên.

Nhà rông với chức năng quản lý buôn làng:

Nhà rông như là một trụ sở của bộ máy quản trị của buôn làng.

Nhà rông như là một trung tâm chỉ huy chiến đấu.

Nhà rông như là một trung tâm chỉ đạo sản xuất.

Nhà rông như là một hội trường lớn của buôn làng.

Nhà rông như là một nhà khách của buôn làng.

Nhà rông với chức năng đào tạo và giáo dục thế hệ trẻ:

Nhà rông như là một nhà tập thể của người con trai của buôn làng (ở một số nơi người phụ nữ được lên nhà rông trong những ngày lễ hội hoặc sự kiện lớn).

Nhà rông như là một trường học của thanh thiếu niên nam.

Nhà rông như là một câu lạc bộ của buôn làng.

Nhà rông với chức năng bảo tồn truyền thống và nơi thực hành những nghi thức tôn giáo, tín ngưỡng:

Nhà rông với chức năng bảo tồn truyền thống.

Nhà rông như là một trung tâm sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng của buôn làng.

Nhà rông như một trung tâm cộng cảm.

Nhà rông là ngôi nhà chung của buôn, làng nên khi lập làng mới việc đầu tiên là xây dựng nhà rông, dồn hết công sức để xây dựng nhà chung, nhà rông thường đặt ở vị trí trung tâm của làng, trên bãi sân rộng cũng là dịp để tập trung Đông người, tế lễ thần linh vào những dịp khánh lễ của buôn làng. Nhà rông cũng là nơi hội họp của hội đồng làng chống ngoại xâm hay phán xử những người vi phạm luật tục của làng.

Bản vẽ Nhà rông người Ba na do Henry Parmentier thực hiện.

Do nhà rông làm từ 100% vật liệu địa phương, bằng kỹ thuật thô sơ nên có tuổi thọ thường ngắn và dễ bị xâm thực bởi tự nhiên nhất là phần mái và vách, phên. Tuy vậy, khi xây dựng nhà rông gỗ cột và khung thường là vật liệu gỗ rất tốt, được đẽo thô sơ. Có thể nói kiến trúc nhà rông là kiến trúc xanh tiêu biểu nhất, không phá vỡ hệ sinh thái của làng buôn. Những huyền tích nhà rông hiện nay cũng dần dần mất đi và dần được thay thế bởi vật liệu kim loại nhưng những giá trị về tinh thần và nét văn hóa của nhà rông vẫn là trang sử bi tráng của mảnh đất và con người Tây Nguyên mỗi khi nhắc tới.

Về bố cục của buôn làng thì nhà rông được xây dựng ở chính giữa làng, là linh hồn kết nối mọi người trong làng với nhau, điều này nói lên được tính cộng đồng của người dân tộc rất cao, nhà rông truyền thống có kết khung khung và mái riêng biệt. Nhà rông có tỷ lệ đẹp và hoành tráng hơn cả là của người Ba na. Nhà rông không chỉ địa điểm “trạm chỉ huy” mọi hoạt động của buôn làng mà còn là nơi gìn giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống của từng dân tộc. Mỗi khi dời làng sang một vị trí đất làng mới thì việc đầu tiên là họ dựng nhà rông, sau đó làm lễ treo trống và hòn đá thiêng ở đầu nhà rông bằng những nghi lễ đối thoại với thần linh, sau đó mới dựng nhà ở của từng hộ gia đình, điều đặc biệt là những ngôi nhà này đều hướng về nhà rông hoặc mở cửa về nhà rông, và tiếp tục sau đó là dựng hàng rào làng, cổng làng nếu có tùy theo mỗi địa phương, mỗi dân tộc hoặc vị trí đặt làng.

Mái nhà rông thường tách biệt với khung chỉ liên kết với khung bằng những khung tre đỡ mái, vật liệu liên kết thường là lạt làm bằng mây rừng hoặc tre. Hai đầu hồi mái là hình tam giác cong vút, hai mái ở mặt tiền như hình thang cân cạnh bên cong, ở nóc mái cong lên ở phần giữa. Mái lợp tranh và phần trên cùng là trang trí những hoa văn đặc trưng. Có một lý do nữa để tồn tại mái cong vút là điều kiện tự nhiên, với khí hậu đặc trưng của vùng Tây Nguyên gồm 6 tháng nắng và 6 tháng mưa. Mùa mưa đến với lượng nước lớn mái nhà rông cao vút giúp việc thoát nước dễ dàng, sàn nhà cao khỏi mặt đất để tránh độ ẩm khi mùa mưa tới. Còn khi mùa khô kéo dài thì nhà rông là nơi thông thoáng mát mẻ nhất.

Nhà rông có 8 cột được chia làm bốn vì liên kết với nhau ngoài dầm sàn còn có quá giang lớn xuyên qua mỗi đầu cột. Các cột cách nhau từ 4-5 m, những đố thẳng đứng làm chỗ dựa cho phên tren đan nối liền với mặt sàn. Phía trước nhà rông là một sàn tiền sảnh lớn. Hai trụ gỗ gỡ hai bên cầu thang. Thường những cầu thang gỗ được đẽo từ những thân cây nguyên khối. Mặt bằng mà mái là những nét kiến trúc độc đáo của nhà rông Tây Nguyên.

Có thể nói nhà rông là hình tượng có một không hai của kiến trúc thế giới, được xây dựng bởi công nghệ thô sơ, mang tính vùng miền rất đậm nét. Mái cong vút vừa làm nhiệm vụ thoát nước nhanh vừa là biểu tượng của chiếc rìu sừng sững vút lên trời cao, không gian nội thất lớn để sinh hoạt cộng đồng, sàn nhà cách mặt đất cao tránh độ ẩm. Với những giá trị tiêu biểu còn sót lại với thời gian nhà rông có thể nói được xếp vào những công trình kiến trúc xanh nguyên vẹn và đầy đủ nhất. Và đến nay là sản phẩm văn hóa kiến trúc vật thể tồn tại và niềm kiêu hãnh của người Tây Nguyên./.